Kontekst biogospodarki i biogospodarki obiegu zamkniętego (BOZ) w Regionalnych Strategiach Innowacji

Kontekst biogospodarki i biogospodarki obiegu zamkniętego (BOZ) w Regionalnych Strategiach Innowacji

Realizacja koncepcji rozwoju Regionalnej Strategii Innowacji (RSI) w kontekście biogospodarki/biogospodarki obiegu zamkniętego wymaga wsparcia strony instytucji administracyjno-politycznych, naukowych, badawczo-rozwojowych, jak również instytucji z otoczenia biznesu. Wsparcie to dotyczy w znacznej mierze tradycyjnych sektorów gospodarki (rolnictwo, przetwórstwo rolno-spożywcze), obejmując wzmacnianie powiązań kooperacyjnych, a także otwieranie tych sektorów.

Regionalną Strategię Innowacji 2030/2030+/LORIS posiada jedenaście województw i należą do nich: województwo dolnośląskie, lubelskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie. Przeprowadzona analiza dotyczyła całej Polski, stąd też do analizy wybrano pięć innych dokumentów brakujących województw. Należą do nich: trzy Strategie Rozwoju do 2030 (województwo kujawsko-pomorskie, podlaskie, pomorskie), Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego województwa Warmińsko-Mazurskiego 2030 oraz Program Rozwoju Innowacji Województwa Lubuskiego do roku 2030.

Gospodarka obiegu zamkniętego nie była uwzględniona tylko w dwóch dokumentach  RSI – woj. łódzkiego i lubelskiego. Wszystkie inne województwa, w większy lub mniejszy sposób skupiają rozwój regionalnych strategii innowacji na gospodarce cyrkularnej. W niektórych analizowanych strategiach, gospodarka obiegu zamkniętego jest określana jest jako „mega trend” (woj. lubuskie, dolnośląskie, mazowieckie, opolskie, świętokrzyskie, pomorskie), w który warto zainwestować fundusze danej jednostki administracyjnej, poprzez wspieranie i transformację branż z sektora GOZ. Gospodarka obiegu zamkniętego w analizowanych dokumentach, związana jest z odzyskiwaniem materiałów i surowców celem wydłużenia życia produktów (woj. małopolskie, opolskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, podkarpackie), niskoemisyjnością (woj. mazowieckie, opolskie, śląskie) i ekoinnowacjami (woj. pomorskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, lubuskie).

Jak wynika z poniższego wykresu nie wszystkie dokumenty uwzględniły wyzwania związane z biogospodarką (ryc. 1). W sześciu dokumentach, nawet nie wystąpiło słowo biogospodarka. Do takich województw należą: dolnośląskie, łódzkie, mazowieckie, opolskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie. Wśród analizowanych dokumentów, kolejne trzy z nich (woj. kujawsko-pomorskie, pomorskie, śląskie), wymieniają biogospodarkę jedynie w kontekście wprowadzania nowych aktów prawnych lub europejskich programów, w których dane województwo brało/bierze udział.

Trzy województwa – wielkopolskie, zachodniopomorskie i podkarpackie – odnosiły się do biogospodarki w szerszym kontekście, ale tylko pod względem teoretycznym. W RSI woj. wielkopolskiego, jednym z zakresów specjalizacji pod tytułem „Biosurowce i żywność dla świadomych konsumentów”, uwzględnia się biogospodarkę, w tym innowacyjne produkty naturalne, zagospodarowanie odpadów produkcyjnych i upcykling. Natomiast w RSI woj. zachodniopomorskiego władze samorządowe zwracają uwagę na kwestię związane z finansowym wsparciem działalności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej, szczególnie związanej z inteligentnymi specjalizacjami regionu, obejmującymi w głównej mierze takie obszary, jak biogospodarka. Jednocześnie podkreśla się konieczność zachowania równowagi zachodniopomorskiej gospodarki dzięki zwiększeniu wykorzystania technologii stymulujących jej cyrkularność, umożliwiających transformację w kierunku „zielonej gospodarki obiegu zamkniętego”.

Ryc. 1. Wykres ilustrujący ilość wykorzystanych słów dotyczących gospodarki obiegu zamkniętego oraz biogospodarki w analizowanych dokumentach (RSI/inne) poszczególnych województw (nie uwzględniono słów znajdujących się w przypisach, hiperłączach, materiałach źródłowych)  

Województwo podkarpackie wśród branż reprezentujących inteligentne specjalizacje regionu nie wyróżnia biogospodarki, natomiast obszar ten jest wspierany w specjalizacji dotyczącej jakości życia. Jednym z celów strategicznych RSI woj. podkarpackiego, jest transformacja przedsiębiorstw umożliwiająca wdrażanie rozwiązań z zakresu GOZ, w tym w obszarze biogospodarki. Proponowanymi działaniami realizacyjnymi tego celu jest: wspieranie przejścia produkcji z linearnej w cyrkularną, doskonalenie procesów dotyczących wydłużenia cyklu życia produktów, tworzenie mechanizmów zachęt wdrożenia efektywnych rozwiązań z zakresu GOZ w przedsiębiorstwach, wspieranie podnoszenia specjalistycznej wiedzy w zakresie GOZ oraz upowszechnienie zastosowania technologii i procesów z zakresu gospodarki obiegu zamkniętego.

Kolejne województwo, które uwzględniło w szerszy sposób biogospodarke w swoim Programie Rozwoju Innowacji to Lubuskie. Województwo Lubuskie wśród czterech podobszarów Zielonej Gospodarki, będącej jedną z trzech Lubuskich Inteligentnych Specjalizacji wyróżnia biogospodarkę, natomiast po przeprowadzeniu procesu przedsiębiorczego odkrywania w 2021 r., który miał na celu wskazania kluczowych priorytetów technologicznych, nowymi podobszarami inteligentnych specjalizacji z zakresu Zielonej Gospodarki stały się surowce wtórne oraz pozyskanie produktów energetycznych z odpadów (np. biogazowania).  Analiza SWOT, przedstawiona w programie woj. Lubuskiego wskazuje także, iż jedną z szans Zielonej Gospodarki jest rozwój zaplecza ekoinnowacji w budownictwie, w zakresie bioodpadów, opakowań i paliw alternatywnych pod kątem GOZ.  Autorzy strategii podkreślają również fakt 12 zgłoszeń patentowych dotyczących biogospodarki z perspektywy utylizacji, które zostały dokonane z udziałem osób/podmiotów z lubuskiego.

Ryc. 2. Uwzględnianie przez RSI/inne dokumenty, zagadnienia związane z biogospodarką i biogospodarką obiegu zamkniętego w poszczególnych województwach

Kolejne województwa już w szerszym, praktycznym kontekście uwzględniły biogospodarke w swoich RSI. Jest to woj. świętokrzyskie, małopolskie i lubelskie. Województwo świętokrzyskie w całym swoim RSI zaznacza, iż jednym z celów świętokrzyskiej transformacji jest przechodzenie w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ), a jego podstawowym filarem jest biogospodarka. Biogospodarka jest definiowana jako produkcja odnawialnych zasobów biologicznych oraz przekształcanie ich, jak również przekształcanie odpadów pochodzenia biologicznego, w produkty o wartości dodanej, takich jak żywność, pasza, bioenergia i bioprodukty. Jednym z celów RSI jest transformacja przedsiębiorstw w kierunku wdrażania rozwiązań w nurcie GOZ, w tym w zakresie biogospodarki. Ta transformacja powinna się dokonywać dzięki wsparciu przedsiębiorstw zmieniających sposób funkcjonowania w oparciu o ideę GOZ oraz upowszechnieniu możliwych do wdrożenia rozwiązań wpisujących się w koncepcję gospodarki o obiegu zamkniętym, w tym biogospodarki. By zrealizować ten cel strategia wyróżnia również dwa wskaźniki, z corocznym pomiarem, i są to: liczba przedsiębiorstw, które wdrożyły/zmieniły model biznesowy w kierunku GOZ oraz liczba firm w sektorach biogospodarki. Analiza SWOT zamieszczona w RSI woj. świętokrzyskiego po stronie szans uwzględnia wykorzystanie trendów w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym (w tym biogospodarki), jako obszaru roz­woju potencjału innowacyjnego województwa święto­krzyskiego. Analizowane województwo realizowało również projekt RDI2CluB tj. „Rural RDI milieus in transition towards smart Bioeconomy Clusters and Innovation Ecosystems” („Działania wspierające Badania, Rozwój i Innowacje na terenach wiejskich w kierunku tworzenia klastrów i innowacyjnych ekosystemów w ramach inteligentnej biogospodarki”), który trwał od 2017 do 2020 r. Projekt wspierał obszary wiejskie uczestniczące w nim w pełnym wykorzystaniu potencjału biogospodarki. Temu celowi służyły m.in. wypracowane w ramach projektu regionalne profile biogospodarki regionów partnerskich oraz plany działań rozwijających najbardziej perspektywiczne sektory biogospodarki. Projekt realizowany był przez 12 partnerów z 5 krajów, tj.: Finlandii, Polski, Norwegii, Estonii i Łotwy oraz przez 6 organizacji stowarzyszonych. Każde państwo reprezentowało konsorcjum, w skład którego wchodzili przedstawiciele administracji, nauki i biznesu. Polskimi partnerami projektu było województwo świętokrzyskie, Regionalne Centrum Naukowo-Technologiczne i Fundacja Edukacji i Dialogu Społecznego PRO CIVIS.

W dokumencie strategicznym województwa lubelskiego biogospodarka, została zidentyfikowana jako jeden z czterech obszarów inteligentnej specjalizacji. Zdefiniowano w niej również główny łańcuch wartości rozpoczynający się od zrównoważonej produkcji pierwotnej, poprzez przetwórstwo biozasobów, a kończący się produkcją żywności. Tabela rekomendacji projektów województwa lubelskiego w latach 2016-2020 ukazuje, iż w tym czasie zostały przeprowadzenie badania przedsiębiorstw, działających w obszarze biogospodarki w ramach projektu BRIDGES. Zwraca również uwagę, iż  projekt EMPINNO oraz projekt EmpInno Monitor S3 dotyczyły obszaru biogospodarki, ze szczególnym uwzględnieniem sektora żywności. Jedną z rekomendacji projektu HESS było z kolei redefiniowanie (uszczegółowienie, priorytetyzacja zagadnień szczegółowych) inteligentnych specjalizacji regionu w szczególności biogospodarki (rekomendacja strategiczna) oraz wdrożenie działań wzmacniających współpracę pomiędzy jednostkami badawczymi i przedsiębiorstwami na poziomie regionalnym w obszarze biogospodarki. Ponadto, województwo posiada duży potencjał energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej z biomasy pochodzącej z rolnictwa, jako pozostałości poprodukcyjnych oraz jako celowej uprawy roślin do wykorzystania energetycznego (w regionie istnieje 13 biogazowni). Przeprowadzone szacunki wskazują, że województwo lubelskie posiada duże zasoby biomasy, która mogłaby zostać zagospodarowana w celach energetycznych, co pozwoliłoby na wypracowanie przewagi konkurencyjnej regionu.

W Regionalnej Strategia Innowacji woj. małopolskiego, a dokładniej w rozdziale dotyczącym m.in. struktury realizacji projektu, wyróżniono niską podaż wartościowych projektów dotyczących biogospodarki, ponieważ w tej dziedzinie doszło do zaledwie 14 realizacji. Natomiast  z drugiej strony biogospodarka charakteryzowała się ponadprzeciętnym (53,8%), wskaźnikiem sukcesu, czyli udziałem liczby projektów wybranych w liczbie aplikacji. Małopolska jest jedynym regionem z Polski zaangażowanym w działania Inicjatywy Awangarda, w ramach której bierze udział w pilotażowym projekcie: „Biogospodarka.” Projektem demonstracyjny Inicjatywy Awangarda jest „Biopolymers”, opracowany przez Fundację Klaster LifeScience (2019), którego celem jest zidentyfikowanie głównych składowych łańcucha wartości dla procesów wykorzystujących waloryzację biomasy do postaci biopolimerów oraz charakterystyka składowych tego łańcucha pod kątem rozwoju przyjaznych środowisku modeli produkcyjnych, minimalizujących odpady, realizujących koncepcję gospodarki w obiegu zamkniętym i korzystających z odnawialnych źródeł energii. Analiza łańcuchów wartości ma na celu zdefiniowanie realnych możliwości i potrzeb współpracy dla rozwijania przez podmioty z Małopolski nowych produktów i usług oraz określenie uwarunkowań dla rozwoju i wdrażania nowych technologii z dziedziny biogospodarki przez te przedsiębiorstwa. RSI woj. małopolskiego zakłada dofinansowania projektów, w których oferta powinna uwzględniać również projekty związane z ograniczaniem wpływu działalności gospodarczej na środowisko i/lub wdrażaniem założeń GOZ, oraz zaznacza ich przedsiębiorcy dostrzegają w swoich branżach wyzwania przyszłości związane z GOZ – odzyskiwanie materiałów i surowców.

Uwzględnienie wyzwania związanego z biogospodarką/BOZ, w analizowanych dokumentach było różne, z częstszą tendencją do niezawierania żadnych bądź znikomych informacji na jej temat (ryc. 2). Niektóre województwa posiadają właściwie ukierunkowane polityczne wsparcie rozwoju regionalnego w kierunku biogospodarki, o czym świadczą m.in. projekty, w których brały/biorą udział. Polska jest potentatem  w produkcji wysokiej jakości żywności i ma duże zasoby biologiczne (patrz ryc. 3). To oznacza możliwość stania się przez nasz kraj ważnym punktem na biogospodarczej mapie Europy. Aby tak się jednak stało potencjał ten muszą dostrzec wszystkie władze regionalne, a wraz z nimi podmioty oddziałujące na rozwój regionalny (jednostki naukowo – badawcze, przedsiębiorcy, instytucje otoczenia biznesu, politycy, organizacje pozarządowe). Tymczasem, na chwilę obecną – ponad połowa województw w kraju (56,25%) nie uważa biogospodarki za obszar z wysokim potencjałem innowacyjnym, co może być – przynajmniej pośrednio – związane z małą wiedzą na temat potencjału bioprzemysłu.

W rozwoju biogospodarki/BOZ w Polsce potrzebna jest strategia, edukacja, innowacje i konkretne działania, w tym projekty pilotażowe w zakresie biogospodarki o obiegu zamkniętym.

Uwzględnienie wyzwania związanego z biogospodarką/BOZ, w analizowanych dokumentach było różne, z częstszą tendencją do niezawierania żadnych bądź znikomych informacji na jej temat. Niektóre województwa posiadają właściwie ukierunkowane polityczne wsparcie rozwoju regionalnego w kierunku biogospodarki, o czym świadczą m.in. projekty, w których brały/biorą udział.

Ryc. 3. Potencjał podaży biomasy na poziomie regionalnym i krajowym, na podstawie nadwyżki obornika gospodarstw oraz nadwyżki słomy z produkcji roślinnej i mieszanej (oprac. wł. na podst. http://geoportal.biogospodarka.iung.pl).

Materiały źródłowe:

• Dolnośląska Strategia Innowacji 2030
• Program Rozwoju Innowacji Województwa Lubuskiego do roku 2030
• Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza do 2030 roku
• Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego – „LORIS 2030”
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego do 2030 roku
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Małopolskiego 2030
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Opolskiego 2030
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2021-2030
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego 2030
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Świętokrzyskiego 2030+
• Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski 2030 (RIS 2030)
• Regionalna Strategia Innowacji Województwa Zachodniopomorskiego 2030
• Strategia Rozwoju Województwa Kujawsko-Pomorskiego do 2030 roku – Strategia Przyspieszenia 2030+
• Strategia Rozwoju Województwa Podlaskiego 2030
• Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2030
• Warmińsko-Mazurskie 2030. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego

Karolina Fularczyk
doktorantka Zakładu Geomorfologii i Geoarcheologii
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach